Hadis ilmi, Rasulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem’in sözlerini, davranış ve takrirlerini en doğru şekilde anlamak, değerlendirmek ve sonraki nesillere bozulmadan aktarmak amacıyla yüzyıllar boyunca titizlikle gelişmiş kapsamlı ve disiplinli bir ilim dalıdır. Bu ilmin temelinde, rivayet edilen her hadisin ve dahi rivayet eden ravinin güvenilirliğini ve doğruluğunu sorgulayan özel terimler, şartlar ve kurallar yer alır. Hadisleri anlamak, uydurma ve sahih hadisleri ayırt ve tespit etmek aynı zamanda güvenilirlik açısından değerlendirmek isteyen kimselerin bu alanda sıkça kullanılan temel kavramları ve terimleri öğrenmesi önemlidir. Bu yazımızda hadis okumaları yapan veya yapmak isteyenler başta olmak üzere hemen herkesin bilmesi gereken hadis ilmindeki temel terimlere yer vereceğiz:
KÜTÜB-İ SİTTE: Sünneti en sağlam şekilde nakleden altı temel hadis kitabına verilen isimdir: Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai, İbn-i Mace.
HADİS: Efendimiz Sallallahu Aleyhi ve Sellem’in sözlerini, fiillerini, takrirlerini (yani sahabenin yaptığı bir davranışı onaylaması) ve şahsiyetine dair özellikleri içine alan rivayetlerin genel adıdır. Bu rivayetler, İslam dininin ikinci temel kaynağını oluşturur ve hem dini hem de sosyal hayatın şekillenmesinde belirleyici rol oynar.1
SÜNNET: Hz. Peygamber Sallallahu Aleyhi ve Sellem’in sözlü, fiilî ve takrirî uygulamalarından oluşan yaşam tarzıdır. Sünnet, hadislerin kaynağıdır ve Kur’an’ın hayata nasıl uygulanacağının örneklik boyutunu teşkil eder. Dini hükümlerin anlaşılması, ibadetlerin uygulanışı ve İslam ahlakının şekillenmesi açısından vazgeçilmezdir.2
RAVİ: “Su başına gidip su içmek, hadis nakletmek” anlamlarındaki rivayet kökünden türeyen ravi, terim olarak “hadisi öğrenen ve onu eda terimlerinden biriyle nakleden kişi” manasında kullanılır. Terim “hadisi ilk defa söyleyene nispet ederek rivayet eden kimse” bazen de “hadis hakkında bilgisi olsun veya olmasın onu senediyle rivayet eden kimse” şeklinde tarif edilmektedir. Hadisin Peygamber Sallallahu Aleyhi ve Sellem’e ulaşan yolculuğunda görev yapan bu kişiler, zincirin her halkasında yer alır. Ravilerin güvenilirliği, hafızası, adaleti ve rivayet konusundaki ehliyeti, hadislerin sıhhatinin tespitinde temel ölçütler arasındadır.3
DİRAYETÜ’L HADİS (METİN TENKİDİ): Dirayetü’l Hadis, bir hadis metninin anlam, içerik, Kur’an ve diğer sahih hadislerle olan uyumunun incelenmesini konu alan hadis disiplinidir. Bu ilim, hadis metinlerinin akıl, mantık ve İslam’ın genel prensipleriyle çatışıp çatışmadığını araştırır.5
İSNAD: (SENET) Sözlükte “dayanmak, yaslanmak, itimat etmek” manasındaki sünûd kökünden türeyen isnâd “temellendirmek, dayamak; sözü söyleyenine kadar ulaştırmak, bir sözün, bir rivayetin geliş yolunu haber vermek, ilk kaynağa kadar götürmek” demektir. İsnad, bir hadisin Hz. Peygamber Sallallahu Aleyhi ve Sellem’e ulaşana kadar kimler tarafından rivayet edildiğini gösteren ravi zinciridir. Bu zincir, hadisin doğruluğunu test etmede ilk adımdır. Her ravinin adı sırayla verilerek güvenilirlik ve bağlantı kontrol edilir. Bu sistem, hadis ilminde güvenilirlik ve doğruluk teminatıdır.4
SAHİH HADİS: Adalet ve zabt sahibi ravilerin, kendileri gibi adalet ve zabt sahibi ravilerden, başından sonuna kadar muttasıl (kesintisiz) bir senetle, şaz6 ve illetli olmaksızın rivayet ettikleri hadise sahih hadis denir.7
HASEN HADİS: Hasen, terim olarak sahih ile zayıf arası orta derecede bir anlamı ifade eder. Hasen hadis, kuvvet bakımından sahih hadisin bir alt derecesinde yer almış olsa da hükme delil olmak açısından sahih hadis gibidir. Bundan dolayı bütün fıkıh alimleri hasen hadisi delil olarak kullanmış ve onunla amel etmişlerdir.8
ZAYIF HADİS: Rivayet zincirinde veya metinde sahihlik veya hasenlik ölçütlerinden birini kaybetmiş hadistir. Nedeni genellikle râvinin güvenilirliğinin zayıf olması, zincirde kopukluk veya metindeki tutarsızlıktır. Mevzu (uydurma) hadis, zayıf hadislerin en kötü türüdür.
Zayıf hadisle amel etmenin hükmü: Cumhura (alimlerin çoğuna) göre amellerin fazileti ile ilgili konularda zayıf hadisle amel etmeyi müstehap görmüşlerdir.9
MÜTEVÂTİR HADİS: Her tabakada yalan üzere birleşmeleri mümkün olmayan kalabalık bir topluluk tarafından rivayet edilen hadistir. Kesin bilgi ifade eder.
KUDSÎ HADİS:“Allah tarafından vahiy, ilham, rüya gibi değişik bilgi edinme yolları ile anlamı Hz. Peygamber’e bildirilen, onun tarafından kendi ifade ve üslûbu ile Allah’a nispet edilerek rivayet edilen hadislerdir. Bir hadis çeşidi olarak kudsî hadislerin sahih olabilmesi için nebevî hadislerde aranan şartları taşıması zorunludur.10
1. Mustafa Sibai, Sünnetin İslam’daki Yeri, s. 27
2. DİA, “Sünnet” maddesi
3. DİA, “Ravi” maddesi
4. DİA, "İsnad" maddesi
5. DİA, "Hadis" ve "Metin" maddeleri
6. Şâz: Güvenilir bir râvinin kendisinden daha güvenilir bir raviye muhalefet etmesi.
7. Dr. Mahmud Tahhan, Yeni Hadis Usûlü s. 99
8. Dr. Mahmud Tahhan, Yeni Hadis Usûlü s. 126- 127
9. Dr. Mahmud Tahhan, Yeni Hadis Usûlü s. 174- 175
10. DİA, "Kudsî Hadis" maddesi
