İslam Medeniyeti, ilmin gelişmesini temel ilkelerinden biri kabul etmiştir. Kur’an-ı Kerim’in ilk emri olan “Oku”1, Müslümanın hayatında ilim arayışının temel motivasyon kaynağı olmuştur. Bu ilahi emir, özellikle Hadis ilminin gelişimiyle birlikte, ilmi sadece bölgesel çevrelerle sınırlı tutmayan aksine şehir şehir, belde belde ilmin peşinden gidilen bir arayış haline gelmiştir. Bu çabanın kurumsal adı ise “Rıhle”dir. İlmî bir metot ve öğrenme disiplini olarak rıhle, yolculuktan ziyade aynı zamanda adanmışlığın, sabrın ve fedakârlığın bir sembolü olmuştur. Rıhle kavramı, sözlük anlamıyla “yola koyulmak” manasına gelse de İslam ilim geleneğinde bilhassa “hadis öğrenmek için yapılan yolculuk” anlamında kullanılır. Kur’an’da Kehf Suresinde anlatılan Hz. Musa’nın, ilim sahibi Hızır Aleyhisselam ile buluşmak için çıktığı yolculuk, bu geleneğin ilk ve en dikkat çekici örneğidir. Bu kıssa, bilginin sabır ve çileyle elde edildiğine dair çarpıcı bir tasvir sunar.2
Cabir b. Abdullah’ın Medine-Mısır Yolculuğu
Hadis ilmi uğruna yapılan rıhlelerin belki de en çarpıcı örneklerinden biri, sahabeden Cabir b. Abdullah’ın gerçekleştirdiği uzun yolculuktur. Cabir Radıyallahu Anh, Zeyd b. Erkam’dan rivayet edilen “denizler birbirine kavuştuğu zaman...” hadisini bizzat kendisinden duymak istemiştir. Bu niyetle, Medine’den Mısır’a yaklaşık bir ay süren bir yolculuğa çıkmıştır. Kaynakların aktarıldığına göre Mısır’a varır varmaz Zeyd b. Erkam’dan hadisi dinlemiş ve aynı gün içerisinde geri dönmüştür. Bu rivayet, sadece bir tek hadis için dahi aylar sürebilecek bir seyahatin göze alındığını ve Hadis ilminin ne denli büyük bir fedakârlıkla arandığını göstermesi bakımından son derece dikkat çekicidir. Bu örnek, rıhlenin sadece teorik bir çaba değil, aynı zamanda yaşanmış ve sabırla örülmüş bir ilim mücadelesi olduğunu gözler önüne serer.
İmam Buhari’nin Seyahatleri
Muhammed b. İsmail el-Buhari (v. 256/870), Hadis ilminin öncü isimlerinden biri olup ilmî yolculuğuyla bu geleneğe çarpıcı bir boyut kazandırmıştır. Hicaz, Basra, Kûfe, Bağdat, Dımaşk, Hums, Askalân, Nîsâbur, Rey, Merv, Kahire ve Mısır gibi şehirleri ziyaret etmiş; buralarda üstatlardan hadis rivayet etmiştir. Bu yolculuklar esnasında yaklaşık 600.000 hadis topladığı, bunlardan yalnızca 7.275 kadarını Sahih-i Buhari'ye aldığı bilinmektedir. İmam Buhari, rivayetlerin sahihliği konusunda son derece hassas davranmış, isnat zincirinde en ufak bir şüphe olan hadisleri reddetmiştir.
Yalnızca mesafeler değil, geceleri de onun ilmi için bir yolculuk vesilesiydi. Gece boyu defalarca kalkarak kandil yakar, hadisleri tekrar eder, kayda geçirirdi. İmam, dostunu uykusundan uyandırmamak için çakmak taşıyla ateş yakar, karanlıkta kayıt tutmaya devam ederdi. Bu çabalar, onun sadece hadis toplamak değil, aynı zamanda öğrenilen ilmi koruma ve yayma gayesinin de ne denli yüksek olduğunu gösterir.3
İmam Tirmizi’nin Rıhlesi ve Çileleri
Ebu İsa et-Tirmizi (v. 279/892), Hadis ilmi uğruna Horasan, Irak ve Hicaz bölgelerine uzun ve meşakkatli yolculuklar gerçekleştirmiştir. Buhari, Müslim, Ebu Davud gibi dönemin önde gelen muhaddislerinden ilim almış; Basra, Kûfe, Bağdat, Mekke ve Medine gibi ilim merkezlerinde seneler süren tahsil hayatı geçirmiştir. Yolculukları sırasında çoğu zaman yoksullukla mücadele etmiş, zorluklara rağmen ilimden kopmamıştır. Son yıllarında gözlerini kaybetmesine rağmen hadis çalışmalarına devam etmiş, bu haliyle dahi ümmete kıymetli bir miras olan Sünenü’t-Tirmizî eserini kazandırmıştır.4 Göz nurunu kaybettiği halde ilimden geri durmayan Tirmizi, sabır ve azmin ilimle nasıl harmanlandığını en güzel şekilde ortaya koymuştur.
İmam Müslim’in Titizlik ve Adanmışlığı
Sahih hadis rivayetinde ölçü ve disiplinin temsilcisi olarak tanınan İmam Müslim (v.875), hayatını adeta sahihlik çizgisi üzerine inşa etmiştir. Onun rıhlesi de bu yolda göze alınmış çilelerle doludur. Yaklaşık 10.000 km’yi bulan seyahatleri sürecinde Horasan, Irak, Hicaz ve Şam bölgelerini defalarca dolaşmış onlarca muhaddisten birebir hadis alıp sahihlik kıstaslarına göre sınıflandırma yapmıştır. Onun bu hassasiyeti, Sahîh-i Müslim eserinde kendisini gösterir.
İmam Müslim’in ilmi ciddiyeti, sadece metin rivayetinde değil, ilmin ahlaki boyutunda da tezahür etmiştir. O, hadisi öğrendiği kişilerin hem hafızasını hem takvasını hem de rivayetindeki tutarlılığı incelemiş, zayıf veya şüpheli rivayetleri kesinlikle reddetmiştir.
İmam Ahmed b. Hanbel’in Rıhlesi ve Çileleri
Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), daha on beş yaşındayken Bağdat’ta hadis tahsiline başlamış; mal, yurt ve aile gibi dünyevî değerleri bir kenara bırakarak Basra, Küfe, Mekke, Medine, Şam, Yemen ve Horasan gibi merkezlere seyahat etmiştir. Bu seyahatler yaklaşık 40 yıl sürmüş, 2800’den fazla hocadan hadis dinlemiştir. İmam Ahmed, “İlim yolculuğu doğumdan ölüme kadar sürer” diyerek bu adanmışlığını ifadelendirmiştir.
Yolculukları esnasında sadece uzak mesafelerle değil, siyasi baskı ve bedensel sıkıntılarla da mücadele etmiştir. Mihne döneminde görüşleri nedeniyle zindana atılmış, işkenceye uğramış yine de ilmi tavrından ödün vermemiştir. İmam Ahmed’in bu sabrı, Hadis ilminin ilmi birikimle beraber cesaret, sebat ve inanca dayalı olarak da geliştiğini ortaya koyar.
Rıhlenin Zorlukları: Bir İlim Yolunun Çilesi
Ebu Gudde’nin “İlim Yolunda” adlı eserinde5 Hadis ilmi uğruna çıkılan rıhleler ve ilim serüveninde yaşananlar sadece uzun mesafeler değil, sayısız bedel de barındırır:
· Bakıy b. Mahled, Yahya b. Maîn’den ilim alabilmek için dilenci kılığına girerek kapısında günlerce beklemiş, sonunda 300’e yakın hadis rivayet etmiştir.
· Zemahşerî, ilim yolculuklarında ayağını kaybetmiş buna rağmen ilmi bırakmamıştır.
· İbnü’l Cevzi, çocukluk döneminde kuru ekmek parçasıyla hadis öğrenmeye çıktığını ve zorlukların kendisine baldan tatlı geldiğini söylemiştir.
· Ebu Zer, 30 gün boyunca sadece zemzem suyu içerek hayatta kalmıştır.
· Muhammed b. Tahir el-Makdisî, uzun yolları yaya geçmiş, ayakları kanamış fakat ilimden vazgeçmemiştir.
· Ebu’l-Alâ el-Hemedanî, 60 dinar borçla aldığı hadis kitabı uğruna evini satmıştır.
1. Alak, 1
2. TDV İslam Ansiklopedisi, “Rıhle” Maddesi, C. 35
3. Abdulfettah Ebu Gudde, İlim Yolunda, Tahlil Yay., İstanbul, 2015
4. Azami, M. M. (1991), Hadis Tarihi ve Hadis Usulü, Ensar Neşriyat
5. Ebu Gudde, A. (2015), İlim yolunda, (Çev. Mehmet Erdoğan) İstanbul, Tahlil Yayınları
