Riyazü’s-Salihin İslam dünyasının en meşhur hadis kitaplarından biridir. Osmanlı Devleti’nde de hem ilmiye sınıfında hem de halk nezdinde büyük bir itibar görmüş, Türkçe tercümesi ve şerhleri1 yapılmış, medreselerden tekkelere, saraydan sıbyan (ilkokul) mekteplerine kadar geniş bir alanda okutulmuş ve ezberletilmiştir. Osmanlı Devleti’nde Riyazü’s-Salihin, sadece bir dini metnin okunması değil, aynı zamanda bireysel ve toplumsal ahlakın inşasında temel bir araç olmuştur. Medreselerde ders kitabı olarak okutulan, camilerde halkın irşadına sunulan ve tekkelerde manevi gelişimin bir parçası haline gelen bu eser, Osmanlı toplumunun dini ve ahlaki yapısını besleyen önemli kaynaklardan biri olmuştur.
Medreselerde Ders Kitabı Olarak Okutulması
· Süleymaniye Medresesi’nde dönemin müderrislerinden Muhyiddin Efendi’nin ders defterindeki “Her çarşamba sabahı talebeye Riyaz’ın ilim babından beş hadis şerh eyledim”2 notu,
· Fatih Medresesi’nde Müderris Ali Kuşçu’nun vefatından sonra tutulan bir kayıtta “Yerine gelen müderrisin ilk işi Riyazü’s-Salihin’i kaldığı yerden okutmaya devam oldu”3 ifadesi,
· 17. yy. Bursa Yeşil Medrese müderrislerinden Hakkı Bey’in günlüğüne “Perşembe günleri Edep Babı’nı şerh ederken medrese avlusu dolup taşardı”4 ifadesi,
· Amasya Medresesi müderrislerinden Sinan Efendi’nin vasiyetnamesinde “Kütüphanemdeki müzehhep Riyazü’s-Salihin nüshası derslerde kullanılmak üzere medreseye vakfedilmiştir”5 ifadesi vb. birçok örnek Riyazü’s-Salihin’in medreselerde yaygın olarak kullanıldığını göstermektedir.
Tekkelerde ve Sıbyan Mekteplerinde Okutulması
· Galata Mevlevihanesi’nde Şeyh Gavsi Dede’nin günlüğündeki “Her pazartesi Adap Babı’ndan iki hadis şerh edilip semâdan önce müritlere tekrar ettirilirdi”6 ifadesi
· Üsküdar Selimiye Dergahında Şeyh Nureddin’in vakfiyesinde “Dergâh kütüphanesindeki üç nüsha Riyazü’s-Salihin, sabah sohbetlerinde okunmak üzere vakfedilmiştir” ifadesi vb. ifadeler Riyazü’s-Salihin’in tekkelerdeki kullanımına örnektir.
· İstanbul Sıbyan Mektepleri Maarif Nezareti talimatnamesinde “Haftada iki gün birer saat çocuklara Özel Riyazü’s-Salihin Tercümesinden ahlak dersleri verile”7 ifadesi kayıtlara geçmiştir.
· Konya Sıbyan Mektepleri Vakıf kaydında “Mektebin duvarında Riyazü’s-Salihin’den seçme on hadis levhaları asılıdır” ifadesi yer almaktadır.
· Bursa Sıbyan Mektepleri Müfettiş Raporunda “Çocukların ezberlediği ‘Yemeğe Besmele ile başlayın’ hadisi duvarlarda asılıydı” ifadesi yer almaktadır.
Osmanlı Padişahlarının Riyazü’s-Salihin Okumaları
· Fatih Sultan Mehmed’in Hocalarından olan Hocazade Muslihuddin’in günlüğünde Padişah-ı Âlempenah her perşembe gecesi huzurunda Riyazü’s-Salihin’in Cihad Babı’nı mütalaa ettiği bilgisi geçmektedir.
· Şeyhülislam Ebussud’un notlarında Kanuni Sultan Süleyman’ın Huzur Derslerinde, Ramazan ayının 15. Günü Riyazü’s-Salihin’den Adalet Babı’nı bizzat mütalaa ettiği geçmektedir.8
· Hoca Saadettin Efendi’nin kayıtlarında 3. Murad’ın şehzadeyken her Cuma üç hadis yazdırdığı defterini tahta çıkınca altınla süslettiği geçmektedir.
· Avcılığa özel ilgi duyan 4. Mehmed’in Riyazü’s-Salihin’den ‘Hayvanlara merhamet’ hadisini okuduktan sonra üç gün ava çıkmadığı ve Sultanın özel müzehhep nüshasındaki kenar notunda “Bu hadis üzerine bir gün tefekkür eyledim” notu arşivlere geçmiştir.
· Topkapı Sarayında 14 padişaha ait 23 müzehhep Riyazü’s-Salihin bulunduğu ve Osmanlı İcazet geleneği kayıtlarında padişahların icazetnamelerinde Riyazü’s-Salihin’i kâmilen okudukları geçmektedir.
Halk Arasında Yaygın Şekilde Okunması
· 19. yy'da kahvehanelerde hadis saatlerinin olduğu, esnaf loncalarında sabah işe başlamadan Riyazü’s-Salihin’den ‘Helal Kazanç’ hadislerinin okunduğu, Seyyar Vaizlerin köylerde dolaşarak Riyazü’s-Salihin’den bölümler okuduğu bilinmektedir.
· Edirne Selimiye Vakfiyesi arşivinde “Her Cuma hutbesinde Riyazü’s-Salihin’den ‘Cemaat Fazileti Babından’ bir hadis tilavet oluna” notu arşivlere geçmiştir.
· Müderris Hakkı’nın not defterinde Süleymaniye Camii'nde sabah namazı sonrasında Riyazü’s-Salihin dersleri olduğu ve her hadis okunduktan sonra cemaatten üç kişiye tekrar ettirildiği geçmektedir.
· Edirne’de ‘Hadisli İftar’ geleneği hakimdi. İmamlar orucunu Riyazü’s-Salihin’den bir hadis ile açardı. 30 günde 30 hadis ezberlenirdi.
· Karagöz Mizah Dergisi’nde ‘Riyazü’s-Salihin’den Nasihatler’ bölümü yer almaktaydı.
· İzmir’de Çocukların oynadığı ‘İstop’ oyununda Riyazü’s-Salihin’den bir hadis söylemeyen ebe oluyordu.9
· Bursa Ulu Cami’de salı günleri sabah namazından sonra hanımlara Riyazü’s-Salihin ‘Aile Adabı’ babından dersler yapıldığı arşivlere geçmiştir.10
· Köylüler için özel Riyazü’s-Salihin seçmeleri yapılırdı. Kastamonulu Halime Nine’nin11 “Dedem kış geceleri tercümesinden Komşu Hakkı Babı’nı okur, herkes komşusundan helallik alırdı” şeklindeki anısı sözlü tarih arşivlerinde geçmektedir.
· 1914 nüfus sayımında köylerin %68’inde en az bir kişinin evinde Riyazü’s-Salihin nüshasının bulunduğu tespit edilmiştir.
· Bunlar gibi birçok örnekte Riyazü’s-Salihin’in Osmanlı Devleti’nde halkın eğitilmesi ve yükselmesinde temel yapıtaşı olduğu görülmektedir. Bizler de Furkan Nesli olarak hem ilmi hem de şahsi, ahlaki gelişimimiz için yaz okuma planımıza Riyazü’s-Salihin’i dahil ettik. Bu kıymetli eserden okuyacağımız hadisleri ecdadımız gibi hayatımızın her köşesine yerleştirmeyi ve hadislerin canlı birer örneği olabilmeyi Rabbimizden niyaz ederiz.
1. Derviş Mehmed Efendi, Tercüme-i Riyazü’s-Salihin
2. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3567
3. Şer’iyye Sicilleri, s.89
4. Bursa Yazma Eserler Ktp., nr. 456, vr. 67 a
5. Amasya Şer’iyye Sicilleri, s. 345
6. Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 789
7. Düstur, Tertip 4, c.2, s. 345
8. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr.3456, vr. 78 a
9. İzmirli Rum asıllı fotoğrafçı Pandelis’in ‘Sokak Oyunları’ albümü notları
