İSLAM MEDENİYETİNDE EĞİTİM
Bir kandil misali etrafına her daim ışık saçarak hem dünya hem de ahiret hayatında insanlığa huzur ve refahın zirvesini gösteren İslam Medeniyetini ele aldığımız serimizin temmuz ayında sizlere ‘İslam Medeniyetinde Eğitim’ konusunu aktarmaya çalışacağız. Bugün insanlığın geldiği noktada Rabbani eğitime olan ihtiyacın ne denli büyük olduğunun farkındayız. Rabbimizden insanlık aleminin yaralarına merhem olacak İslam Medeniyetine ulaşmamızı nasip etmesini temenni ederek hayırlı okumalar diliyoruz.
İslam Medeniyeti gibi dünya tarihinde toplumların karanlıklardan aydınlığa çıkmasını sağlayan bir sistemde eğitim konusu en hayati görülen meselelerden bir tanesidir. Çünkü eğitim hem bireyin hem de toplumun gelişmişlik seviyesini gösteren ve o toplumun ne derece medeni olduğuna ışık tutan önemli bir nişanedir. Eğitimin bizatihi kendi tanımı da bu kavramın ne denli önemli olduğunu gözler önüne sermektedir. Tanımlamaya göre eğitim; bir kişinin bilgi, beceri, inanç ve davranışlarının geliştirilmesi sürecidir. Tanımından da anlaşılacağı üzere eğitim, hem ahsen-i takvim hem de eşref-i mahlukat1 olarak kâinatın en şerefli ve kıymetli varlığı olarak yaratılan insanın yükselmesi ve gelişmesi için olması gereken en elzem kavramlardan bir tanesidir.
İslam, insanın hem uhrevi hem de dünyevi noktalarda gelişimini önemseyerek kendisini tamamlamasını ve keşfetmesini hedefler. Bu gelişim ve yükselmenin yolunu ise ancak Rabbani ve gerçekçi bir eğitim ile sağlar. İslam dininin ilk emrinin ‘Oku’2 olması, İslam davasının en zorlu günlerinde bile eğitime ara verilmemesi eğitime verilen önemi gözler önüne sermektedir. İslam Medeniyetinin her döneminde eğitim alanına ciddi bir önem verilmiş ve her döneminde eğitim alanında yapılan çalışmalar gelişerek devam etmiştir.
İslam Medeniyetinde Eğitimden Kasıt Nedir?
Ne yazık ki bugün insanlığı adeta uçuruma doğru götüren beşerî sistemler her meselede maddeyi mananın önüne geçirdiği gibi ne yazık ki eğitim gibi önemli bir alanda da bu kavramın içini boşaltarak yönünü manadan maddeye çevirmiştir. Öyle ki bugün ‘iyi bir eğitim’ denilince ekseriyetle akla gelen ya iyi bir kariyer ya iyi bir iş ya da sosyal statü olmaktadır. Ancak iyi bir eğitim demek insanın ruhunu eğitmesi, zihnini kibarlaştırması, karşılaşılan zorluklara karşı güçlü bir iradeye sahip hale gelmesi ve dünya hayatında kalbî hastalıklarını tedavi etmesi ile insan-ı kâmil seviyesine ulaşması demekti. İslam Medeniyetinin esaslarına göre tanzim edilen toplumlarda eğitime olan bakış açısı bu yöndedir.
İslam Medeniyetinde eğitim denildiğinde karşımıza çok zengin ve şümullü bir tablo çıkmaktadır. Çünkü İslam, ilmi anlamda terakki etmeyi hem bireysel hem de toplumsal hayatın her zeminine yerleştirmiş olan bir nizamdır. İslam Medeniyetinde ilmi faaliyetleri dini, sosyal ve fenni ilimler olmak üzere 3 başlık altında toplamak mümkündür. Dini ilimlerin alt başlığını oluşturan ilim dalları Tefsir, Hadis, Kelam, Belagat ve Fıkıh gibi ilimlerdir. Sosyal ilimlerin alt başlığını oluşturan ilim dalları Tarih, Coğrafya, Felsefe, Dil ve Edebiyat ilimleri iken fenni ilimlerin alt başlığı Matematik, Astronomi, Fizik ve Optik, Kimya, Biyoloji, Zooloji, Tıp ve Eczacılık ilimleri olmaktadır.
Bu zenginlik ve çeşitlilik bir açıdan İslam Medeniyetinin hakim olduğu dönemlerde ilme karşı yüksek iştiyakı gösterirken diğer bir açıdan orta çağın karanlık Avrupası’nda hassaten kilisenin bağnaz egemenliğinde insanların araştırma, geliştirme, kendini ve çevresini tanıma özgürlüğünün elinden alındığı dönemlerde İslam dünyasının her alanda olmak üzere eğitim hususunda da en aydınlık ve zirve noktayı insanlığa göstermesi ve adeta dünyaya ilmi çalışmaların, eğitimde önem ve kalitenin dersini vermek sureti ile İslam nizamının ne kadar bilgin bir nizam olduğuna delil olmaktadır.
İslam Medeniyetinde Eğitim Faaliyetlerinin Gelişim Süreci Nasıl Olmuştur?
İslam Medeniyetini tarihi olayların seyrinde dönem dönem ele alacak olursak o dönemlerde uygulanan eğitim faaliyetlerini şu şekilde başlıklandırmak mümkündür:
- Peygamber Dönemi Eğitim Faaliyetleri
- Dört Halife Dönemi Eğitim Faaliyetleri
- Emeviler Dönemi Eğitim Faaliyetleri
- Abbasiler Dönemi Eğitim Faaliyetleri
- Osmanlı Devleti Dönemi Eğitim Faaliyetleri
- Peygamber Dönemi Eğitim Faaliyetleri
Peygamber Efendimiz’in hayatına bakıldığında O’nun yeryüzünün en idealist öğretmeni olduğu görülecektir. Davetin ve mücadelenin en zorlu zamanlarında bile Dar’ül Erkam ve Suffa eğitimlerine devam etmiştir. Bu eğitim yerleri için İslam davasının yeşerdiği topraklarda filizlenen ilk eğitim yerleri olması hasebi ile temelleri Asr-ı Saadet döneminde atılan ilk eğitim merkezleri diyebiliriz. Bu eğitim yerlerinin işlevi şöyledir:
Mücadele Dolu Mekke ve Medine Günlerinin Müşfik Eğitim Diyarı: Dar’ül Erkam ve Suffa
Vahyin yeni gelmeye başladığı ve Hicaz topraklarının imanlarından ötürü bedel ödeyen Mü’minlerin uğradığı işkencelere şahit olduğu günlerde Peygamber Efendimiz Sallallahu Aleyhi ve Sellem Dar’ül Erkam’da, bir yandan ashâb-ı kirâma dinî bilgiler öğretiyor bir yandan da Tevhid hakikatini arayan insanları İslam’a davet ediyor; onlara Kur’an-ı Kerim okuyor, Kur’an’ı tefsir ediyor ve onlarla birlikte namaz kılıyordu.
Hicretten sonra Medine’de birçok savaş ve fitnenin yaşandığı günlerde dahi eğitime ara vermeyip Suffe sistemi ile eğitime devam edilmiştir. “Gölgelik” anlamını taşıyan suffe, Mescid-i Nebevî’nin giriş kısmında Medine’de evleri ve kalabilecek yakınları olmayan sahabilerin barınması ve orada ilim tahsil etmeleri için inşa edilen mekândır. Burada kalan sahabelere Ashab-ı Suffe deniyordu. Suffe için, ‘İslam’ın ilk üniversitesi’ de denilmektedir.
Burada Kur’an-ı Kerim, Hadis-i şerifler ve çeşitli dinî bilgiler öğretilmekteydi. Ashab-ı Suffe, nazil olan ayetleri ve Peygamberimiz’in hadislerini ezberleme hususunda ön sıralarda yer alan talebelerden oluşan eğitim merkezi olarak tarihe geçmiş bir eğitim faaliyetidir.
* ‘İslam Medeniyetinde Eğitim’ başlığı önemli bir konu olup, geniş bir pencere ile ele alınması gerektiğinden, başlığımızı bu sayımızda noktalayamadık. Bir diğer sayımızda İslam Medeniyetinde eğitim dönemlerini ve faaliyetlerini ele alarak bu konuyu bitirmiş olacağız.
- Tin, 4; İsra, 7
- Alak, 1
- Dr. İbrahim Sarıçam, Prof. Dr. Seyfettin Erşahin; İslam Medeniyeti Tarihi, TDV
